Chắc hẳn chúng ta đều biết đến câu chuyện kén rể của Vua Hùng cùng những sính lễ mà ngài yêu cầu đối với Sơn Tinh và Thủy Tinh. Đó là “Voi chín ngà, Gà chín cựa, Ngựa chín hồng mao”. Nhiều người cho rằng đây đều là những những sinh vật không có thật, chỉ có trong truyền thuyết – thần thoại. Nhưng trong số đó, loài Gà chín cựa (hay còn gọi là Gà nhiều cựa) thực ra được nuôi dưỡng và phát triển, nằm sâu trong vùng lõi của Vườn quốc gia Xuân Sơn, xã Xuân Sơn, huyện Tân Sơn, tỉnh Phú Thọ.
Nơi đây được cho là nguồn gốc của giống Gà chín cựa có trong truyền thuyết “Sơn Tinh - Thuỷ Tinh”. Loài gà này được sùng kính gọi là “Vua của các loài gà” và được coi là một con vật cao quý, xưa kia chỉ dùng để tiến Vua.
Gà nhiều cựa có nguồn gốc là gà rừng, từ rất lâu đã được người dân tộc Dao và Mường Phú Thọ bắt về nuôi nhưng phải đến những năm 2003, khi Vườn Quốc gia Xuân Sơn được thành lập, đường sá được mở mang thì nhiều người mới biết đến giống gà quý này. Đây là một loại gà quý hiếm, số lượng giống thuần chủng hiện nay còn rất ít. Chính vì vậy, không nhiều người có cơ hội tận mắt thấy con gà nào có đến 9 cựa, thường chỉ bắt gặp những con gà 7 hoặc 8 cựa là nhiều nhất.
Theo những người dân có kinh nghiệm tại bản Cỏi, xã Xuân Sơn cho biết, giống gà này từ khi nở ra đã thấy rõ ở khuỷu chân mọc ra một chùm 3 cựa. Khi trưởng thành, mỗi chú gà trống mọc thêm 1 cựa sừng nhọn và cong vút (không có ở gà chín cựa mái) và càng nuôi lâu cựa càng dài, càng bóng.
Gà nhiều cựa khi lớn lên có tướng mạo hùng dũng với bộ lông ngũ sắc, mào đỏ như máu, mắt sáng tinh anh, ngực nở, đuôi cong vút tựa cầu vồng, tiếng gáy vang. Đặc biệt, gà có đôi chân to, chắc và đều 4,5 cựa mỗi bên, mỗi cựa dài, ngắn khác nhau, cựa trên cùng hoàn toàn là sừng, cong như lưỡi câu liềm. Đôi mắt chúng nhiều sáng quắc, không bị hốt hoảng ngay cả khi bị giữ chặt. Chính vì có đôi chân chắc khỏe, có sải cánh rộng nên có loài gà này có thể bay.
Gà nhiều cựa là một giống gà hiếu chiến và hung dữ. Khi gặp đối thủ, bộ lông cổ của chúng xù lên thách thức, đôi mắt đỏ lừ, tung ra những cú đá chí mạng, hạ gục hoặc khiến đối thủ bỏ chạy. Loại gà này rất thiện chiến chúng sẵn sàng đánh nhau đến chết vì chúng rất hung tợn. Ngay cả khi đối đầu với những loài gà khác to hơn chúng cũng không hề sợ hãi. Gà nhiều cựa chỉ có thể phối giống với gà cùng loại. Khi chúng được phối với loại gà khác sẽ gây đau đớn. Gà nhiều cựa khi được 5, 6 tháng tuổi nặng 8, 9 lạng và 7, 8 tháng thì bắt đầu trổ mã. Gà mái tầm tuổi này thì đã nhảy ổ và có thể làm thịt.
Đặc biệt, gà nhiều cựa là lễ vật trong những dịp trọng đại của người Mường. Vào dịp năm mới, người Mường tập trung tại nhà ngài, dâng lên tổ tiên, ông bà những lễ vật thể hiện khát vọng và ước mơ về cuộc sống tự do vươn tới ấm no, hạnh phúc. Tại đây, trai gái trong bản sẽ cùng nhau tái hiện điệu múa Mỡi, một nét văn hoá đặc sắc của đồng bào dân tộc Mường huyện Tân Sơn.
Gà nhiều cựa đa phần có 6, 7 cựa, 8 cựa là hiếm còn 9 cựa thì lại càng cực hiếm. Gà có đầy đủ 9 cựa thì rất hiếm, mỗi đàn 1.000 con thì chỉ có khoảng 1 - 2 con gà 9 cựa. Hiện nay cả nước người sở hữu số gà có đầy đủ chín cựa không nhiều.
Thịt của giống gà này có mùi vị đặc biệt, rất thơm ngon và đậm đà như gà rừng. Gà nhiều cựa trước đây là sản phẩm để tiến vua không chỉ bởi thịt gà thơm ngon mà còn bởi vẻ oai nghiêm, hùng dũng của chúng. So với các giống gà khác, Gà nhiều cựa Xuân Sơn không chỉ có hương vị thơm ngon đặc trưng mà còn mang nhiều ý nghĩa, tượng trưng cho sự may mắn, sung túc và tài lộc.
