Thanh hao hoa vàng- Loại dược liệu có nhiều hoạt tính sinh học trị bệnh

Thanh hao hoa vàng (Artemisia annua L.) thuộc Họ Cúc (Asteraceae) còn có tên gọi khác là thanh cao hoa vàng, thảo cao, ngải hoa vàng, ngải tiên, ngải si, ngải hôi, ngải mèo, hoàng hoa cao…

Thanh hao hoa vàng là cây dược liệu thân thảo, sống hàng năm, hoa màu vàng ở đầu ngọn nở vào mùa thu, lá cây vò ra có mùi thơm đặc biệt.

Trên thế giới, thanh hao hoa vàng phân bố rải rác ở các vùng ôn đới ấm, cận nhiệt đới và nhiệt đới Bác bán cầu. Ở Việt Nam, thanh hao hoa vàng mọc tự nhiên ở các tỉnh miền núi phía bắc.

Nguồn thanh hao hoa vàng mọc tự nhiên ở Việt Nam tương đối phong phú. Tuy nhiên, do nhu cầu sản xuất Artemisinin ngày càng cao, từ năm 1990 trở lại đây, lượng dược liệu thanh hao hoa vàng trên thị trường chủ yếu do trồng trọt.

Lá thanh hao hoa vàng được thu hái ở những cây sắp ra hoa (khi hàm lượng artemisinin cao nhất), rửa sạch, phơi hoặc sấy ở 30 – 40oC đến khô. Theo dược điển Việt Nam V, dược liệu đạt tiêu chuẩn có màu vàng nâu hoặc nâu sậm, giòn, dễ vụn nát, mùi thơm hắc đặc biệt, vị đắng, có thể lẫn một ít cành hoặc ngọn non, định lượng artemisinin không ít hơn 0,7% tính theo dược liệu khô kiệt.

Thanh hao hoa vàng là nguồn cung cấp nhiều hợp chất có hoạt tính sinh học, với hơn 220 hợp chất được phân lập và xác định, bao gồm ít nhất 28 monoterpen, 30 sesquiterpenes, 12 triterpenoids và steroid, 36 flavonoid, 7 coumarin, 4chất thơm và 9 hợp chất béo.

Artemisinin là thành phần hoạt tính sinh học quan trọng nhất trong thanh hao hoa vàng. Cấu trúc hóa học của artemisinin là một sesquiterpene lacton có chứa một liên kết endoperoxide bất thường với công thức hóa học C15H22O5. Liên kết endoperoxide bất thường này là vị trí hoạt động chính trong cơ chế hoạt động của thuốc.

Thanh hao hoa vàng đã được sử dụng từ lâu đời để điều trị các bệnh như sốt rét, giun sán, ung thư, sán máng, Leishmaniasis, HIV, viêm gan B, lupus ban đỏ, viêm khớp dạng thấp, viêm phổi…  

Vị thuốc tiềm năng trong hỗ trợ phòng và trị COVID-19

Trước khi bùng phát COVID-19, đã có một số nghiên cứu xoay quanh đặc tính kháng virus của thanh hao hoa vàng như khả năng giảm thiểu sự sao chép của virus herpes; ức chế virus viêm gan B và C; chống lại một số loại virus tiêu chảy ở bò, virus Epstein-Barr, virus SARS xuất hiện vào năm 2002.

Năm 2003, các nhà khoa học thuộc Học viện khoa học Trung Quốc đã chỉ ra artemisinin trong thanh hao hoa vàng là một trong những ứng cử viên để điều trị coronavirus (SARS-CoV). Nó ức chế sự nhân lên của coronavirus và cho thấy hoạt tính kháng virus với giá trị nồng độ hiệu quả 50% (EC50) là 34,5 ± 2,6 μg/mL và nồng độ độc tế bào 50% (CC50) là 1,053 ± 92,8 μg/mL.

Gần đây, bệnh hô hấp cấp tính do SARS-CoV-2 gây ra. Đây là loại virus nguy hiểm với tốc độ lây lan cao và có thể gây chết người. Do thanh hao hoa vàng hoạt tính kháng virus phổ rộng của trong đó có SARS-CoV-1, nhiều nhà khoa học đã đặt ra câu hỏi liệu thanh hao có ức chế được SARS-CoV-2 hay không?

Các nhà khoa học trên thế giới đã nghiên cứu đánh giá xác định các hợp chất thực vật có khả năng kháng virus đối với COVID-19. Kết quả cho thấy thanh hao hoa vàng có hoạt tính chống lại SARS-CoV-2 trong việc sàng lọc hiệu ứng tế bào dựa trên dòng tế bào Vero-E6 cũng như các đánh giá in silico (mô phỏng, tính toán về các lĩnh vực sinh học, y dược trên máy vi tính).

Thanh hao hoa vàng là lựa chọn tốt để chống lại COVID-19 với cơ chế dược lý chủ yếu ức chế hoạt động của enzym CLPro (chymotrypsin-like protease), là một enzym được tạo ra bởi SARS-CoV-2. Nó được kỳ vọng sẽ được cải thiện khả năng miễn dịch và điều chỉnh phản ứng viêm thông qua việc điều chỉnh sản xuất các cytokine tiền viêm. Có thể kết luận thanh hao hoa vàng có thể chống lại COVID-19 nhưng cần phải làm nghiên cứu sâu hơn về tính an toàn và hiệu quả.

Trong nghiên của các nhà khoa học thuộc Columbia University Vagelos College of Physicians and Surgeons, Hoa Kỳ (2021) đã cho thấy chiết xuất thanh hao hoa vàng có tác dụng ngăn chặn sự nhân lên của SARS-CoV-2 trong ống nghiệm.

Trên các thử nghiệm lâm sàng ngẫu nhiên, mù đôi, đối chứng với giả dược, thanh hao hoa vàng được cho là có thể cải thiện kết quả lâm sàng ở những bệnh nhân nhiễm COVID-19.

Artemisinin có thể trực tiếp ngăn chặn sự nhân lên của virus. Artemisinin và các dẫn xuất của nó đã được chứng minh là hạn chế cả virus DNA và virus RNA. Trong bộ gen của SARS-CoV-2 có một gen thiết yếu là gen RdRp (RNA phụ thuộc RNA polymeras), trên mô hình RdRp, nhận thấy rằng artesunate có thể tác dụng tại trung tâm hoạt động của RdRp trên SARS-Cov-2, có thể giải thích một phần cơ chế mà artesunate ngăn chặn virus. Artesunate làm giảm biểu hiện của các yếu tố gây viêm. Vì thế, tác dụng chống viêm và điều hòa miễn dịch cũng có thể là một trong những cơ chế quan trọng của chiết xuất thanh hao hoa vàng trong điều trị COVID-19.

Xơ phổi là tổn thương được quan sát thấy trong nhiễm SARS ‐ CoV ‐ 2 với mức độ nghiêm trọng tăng lên, qua trung gian Interleukin ‐ 1. Một số nghiên cứu cho thấy rằng, mất cân bằng oxy hóa có liên quan đến các bệnh phổi và việc sử dụng các chất chống oxy hóa tự nhiên có hiệu quả trong bệnh xơ phổi. Chiết xuất thanh hao hoa vàng thể hiện hoạt động chống oxy hóa đáng kể, do có hàm lượng phenolic cao. Các dẫn xuất của thanh hao hoa vàng là những chất đầy hứa hẹn để điều trị chứng xơ phổi, trong đó có tổn thương xơ phổi do bệnh COVID-19.

Ở một số nước châu Á, các thảo dược tự nhiên thường được sử dụng kết hợp với thuốc thông thường để điều trị COVID-19. Một số nghiên cứu trên đã chứng minh rằng thuốc thảo dược, trong đó có thanh hao hoa vàng có hiệu quả chống lại SARS-CoV-2.

Phòng và trị COVID-19 theo quan niệm của đông y

Theo lý luận y học cổ truyền, COVID-19 thuộc phạm vi các chứng “ôn bệnh”, “ôn dịch”. Phương pháp điều trị sẽ phụ thuộc vào thể bệnh và giai đoạn bệnh. Các triệu chứng ban đầu chính của hầu hết bệnh nhân bao gồm ho, mệt mỏi, ăn kém, và rêu lưỡi trắng nhớt. Theo y học cổ truyền, COVID-19 chủ yếu là do thấp, với cơ chế bệnh sinh là thấp tà ứ trở tại phế và hạn chế sự lưu thông của khí.

Các đặc điểm bệnh lý của COVID-19 có thể được tóm tắt là thấp độc, trở trệ, bất túc. Bệnh thuộc phế, đôi khi ảnh hưởng đến tỳ, vị, nếu nặng có thể ảnh hưởng đến tâm và thận. Tác hại của thấp là khác nhau. Nó có thể kết hợp với hàn và làm suy yếu dương khí, hoặc kết hợp với táo và làm suy giảm âm khí, hoặc kết hợp với nhiệt thành thấp nhiệt.

Xu hướng chuyển đổi liên quan đến nhiều yếu tố như thể trạng bệnh nhân, thói quen ăn uống, môi trường sống, giai đoạn bệnh. Đối với COVID-19, thấp độc thường đi vào bên trong và biến thành nhiệt, tích lại trong phế, mạc và tam tiêu, dẫn đến đau tức ngực, khó thở nhất là khi gắng sức, sốt, chán ăn, miệng đắng, đánh trống ngực, ngủ kém, mệt mỏi, tiêu chảy, rêu lưỡi trắng nhớt. Suốt quá trình xâm nhập của thấp nhiệt độc, kinh túc thiếu dương đởm và thủ thiếu dương tam tiêu bị cản trở bởi các yếu tố gây bệnh, trong sự vận khí ở tam tiêu bị suy giảm và chức năng thượng thăng, hạ giáng, xuất nhập, hỏa nhiệt thiêu đốt, ảnh hưởng đến hoạt động của khí.

Kinh đởm và kinh tam tiêu đều quan trọng như nhau trong điều trị, cần hòa giải biểu lý, thanh thấp nhiệt kinh đởm và khứ tà ở kinh tam tiêu. “Hao cầm thanh đởm thang” là phương thuốc trị thấp nhiệt, cho thấy tác dụng làm thanh thấp nhiệt đởm, kiện tỳ vị. “Hao cầm thanh đởm thang” chủ yếu nhắm vào các mục tiêu trừ thấp nhiệt và giúp thông khí trệ kinh thiếu dương đởm, tam tiêu.

Phương thuốc gồm thanh hao 4,5-6,0g, hoàng cầm 4,5-9,0g, trúc nhự 9g, bán hạ 4,5g, chỉ thực 4,5g, trần bì 4,5g, phục linh 9g, bích ngọc tán (hoạt thạch, cam thảo, thanh đại) 9g. Trong bài thuốc, thanh hao và hoàng cầm làm quân, với tác dụng thanh tà nhiệt thiếu dương kinh, thanh đởm trừ thấp. Trúc nhự và bán hạ làm thần giúp trừ đàm, hòa vị, chỉ ẩu thổ. Chỉ thực, trần bì làm tá giúp lý khí, trừ đàm thấp. Do đó, phương thuốc “Hao cầm thanh đởm thang” có thể được áp dụng để hỗ trợ điều trị COVID-19. Tại Trung Quốc đã cứu chữa thành công bệnh nhân nặng với “Hao cầm thanh đởm thang gia giảm” phối hợp thuốc tân dược. Trong quá trình tham gia vào điều trị COVID-19, Học viện y học cổ truyền Trung Quốc cũng áp dụng “Hao cầm thanh đởm thang” để chữa cho các bệnh nhân và cho những kết quả đầy triển vọng.

Thanh hao hoa vàng có vị đắng tính hàn; quy kinh can, đởm; có tác dụng thanh nhiệt, trừ cốt chưng, giải độc, phòng ngược tật (sốt rét), thoái hoàng. Theo y học cổ truyền, kinh đởm và kinh can có quan hệ biểu lý và là nguồn gốc của dương khí. Vậy nên, kinh thiếu dương đởm thường là mục tiêu trong điều trị các bệnh sốt. Vị thuốc thanh hao hoa vàng là lựa chọn trong việc thanh nhiệt trừ thấp. Các đơn bài thuốc thường dùng từ Thanh hao hoa vàng như “Hao cầm thanh đởm thang” và “Thanh hao miết giáp thang”. Những bài thuốc này thường được sử dụng cho các chứng thấp tà nhập thiếu dương, về sau thường được áp dụng trong điều trị bệnh sốt rét liên quan đến kinh thiếu dương. SARS biểu hiện bằng sốt cao, âm hư tân dịch khuy tổn. Các phương pháp điều trị SARS đã được tập trung vào thanh nhiệt trừ thấp, các đơn thuốc có thành phần Thanh hao hoa vàng đã đóng vai trò quan trọng trong điều trị SARS.

Giống như SARS, COVID-19 cũng do một loại coronavirus gây ra hội chứng hô hấp. Cơ chế bệnh sinh của COVID-19 chủ yếu đặc trưng bởi thấp tà hóa nhiệt. Do đó, điều trị COVID-19 nên tập trung vào thanh nhiệt trừ thấp, tiêu đàm. Xem xét các biểu hiện lâm sàng ban đầu của COVID-19 được đặc trưng bởi sự xâm nhập tà khí tại kinh thiếu dương đởm. Thanh hao hoa vàng sẽ là một loại thuốc thiết yếu để điều trị COVID-19.