Hình ảnh này nằm trong bức tranh nổi tiếng "Again the deuce" (tạm dịch Lại điểm 2) của hoạ sĩ người Liên Xô Fyodor Pavlovich Reshetnikov, được vẽ năm 1952, mô tả một cậu bé học giỏi, toàn được điểm 5 (tương đương điểm 10 ở Việt Nam), nhưng lại có lần bị điểm 2. Nó nổi tiếng đến mức từng được in lên bìa sách giáo khoa tiểu học, các chương trình tìm hiểu hội họa, tiểu phẩm hài, phim hoạt hình...

Bức tranh ở một đất nước xa xôi và cách nay nửa thế kỷ nhưng vẫn khiến người xem hôm nay chột dạ, bởi nó quá gần gũi, khi mà ở Việt Nam những đứa trẻ cũng luôn bị người lớn đánh giá qua điểm số.

Gia Bảo, 12 tuổi, đang học một trường chuyên ở Ba Đình (Hà Nội) là cậu bé học giỏi toàn diện, ngoan ngoãn, nếu nhìn từ bên ngoài.

Anh Lê Duy Thành, bố Gia Bảo luôn ấp ủ kỳ vọng sau này con sẽ vào được các đại học hàng đầu thế giới, không tiếc tiền đầu tư. Mỗi mùa thi, anh Thành luôn cùng con giải đề, nhiều hôm đến nửa đêm.

Mục tiêu ông bố đặt ra cho con trai là mọi môn thi đều đạt điểm 9, 10. Điểm 8 trở xuống sẽ bị cắt hết các khoản tiêu vặt, tiện ích (như điện thoại, ipad), thậm chí ăn đòn. Có lần cậu con làm sai một bài toán nâng cao do "cô chưa dạy", ông bố ném vở xuống đất: "Cô không dạy là không biết làm à? Đồ ngu như bò!".

Cuối năm lớp 6, Gia Bảo thông báo các môn đều được điểm tối đa. Anh Thành đưa đi ăn hàng chúc mừng. Ngày họp phụ huynh, anh phát hiện con chỉ được 8 điểm tiếng Anh. Về nhà anh quát: "Mày học đâu thói nói dối thế? Từ nay đổi tên mày thành Pinocchio nhé (cậu bé mũi dài vì nói dối)! Tao thất vọng vì mày...".

Gia Bảo cúi đầu chịu trận hàng tiếng. Những ngày sau cậu bé lảng tránh bố. Không khí căng thẳng cả tuần. "Một bữa tôi vào định an ủi con thì bắt gặp trên sàn nhà vương vãi vô số giấy vo tròn, trong đó chỉ có một dòng chữ lặp lại Con không phải là con bò, con không phải là Pinocchio", chị Thanh Thuỷ, mẹ Gia Bảo kể.

Chuyên gia tâm lý Hoàng Hải Vân (Hà Nội) người tư vấn cho Gia Bảo chia sẻ, việc bị thúc ép điểm số là nguyên nhân khiến Bảo thường xuyên căng thẳng, lo lắng. "Cậu bé nói dối về điểm thi cũng vì lo bố biết sự thật. Tiếc là bố không chịu tìm hiểu nguyên nhân chỉ trách mắng, miệt thị, khiến cậu bé tổn thương và có dấu hiệu trầm cảm", nhà tâm lý cho hay. 

Gần đây, một đôi vợ chồng bác sĩ ở Hà Nội đưa con gái Phương Linh đến gặp chuyên gia tâm lý, khi thấy con không tập trung học và rất dễ khóc. Gia đình vốn kỳ vọng con theo nghiệp y của bố mẹ, nhưng điểm số lớp 9 của cô bé "rớt thảm hại": bị bật khỏi top 3 của lớp, thi chuyển cấp không vào được trường chuyên.

Phương Linh cho biết bị áp lực là con cả phải học giỏi từ cả cha mẹ và ông bà. Mọi nỗ lực của em trước đó đều không được thừa nhận. Thậm chí hai năm liền cô bé đứng thứ 2 trong lớp, bố lại hỏi "Sao không phải hạng nhất?".

Mấy năm qua cô bé đều phải ăn bữa tối một mình do bố bận, còn mẹ rảnh lúc nào đều dành cho con út bị tăng động. "Cô bé nói bị phủ nhận suốt 4 năm. Càng cố gắng thì lại càng không thể học được như trước và luôn dằn vặt do mình không thông minh hay cố gắng chưa đủ?", bà Vân kể.

Một nghiên cứu công bố tháng 12/2018 trên 100 học sinh Mỹ - của tác giả Jennifer Heissel (giáo sư Đại học Naval Postgraduate School, bang California) và 4 cộng sự - cho thấy các kỳ thi khiến trẻ gặp stress. Cụ thể cortisol (hoóc-môn tăng khi căng thẳng) đã tăng 15% trong tuần thi so với tuần không thi. Những học sinh có cortisol nhảy vọt thường điểm kém hơn mong đợi. 

Trước đó, nghiên cứu công bố tháng 2/2018 của Quỹ Nhi đồng Liên Hợp Quốc cũng cho thấy áp lực học tập là một trong những nguyên nhân chính khiến trẻ em Việt Nam rối loạn về sức khỏe tâm thần. Hiện tượng những đứa trẻ bị trầm cảm, lo âu, rối loạn cảm xúc vì học hành đang có chiều hướng gia tăng.

Đầu năm 2018, nữ sinh lớp 7 ở Hà Tĩnh tự tử ngay tại lớp học. Trong thư tuyệt mệnh, em xin lỗi vì không thể tiếp tục vui chơi cùng bạn bè. Em cũng xin lỗi vì kết quả học tập giảm sút, không đạt kỳ vọng của bố mẹ và thầy cô.

Tháng 4/2018, nam sinh lớp 10 một trường THPT nội trú tại TP HCM gieo mình từ tầng 4. Thư tuyệt mệnh của em cũng nói về áp lực học tập, chỉ còn thiếu chút nữa sẽ đạt danh hiệu xuất sắc.

Chuyên gia tâm lý Hoàng Hải Vân cho rằng đa số cha mẹ Việt quan trọng về điểm số của con, không chỉ là điểm cao nữa mà phải cao tuyệt đối. "Có nhiều lý do khiến cha mẹ tạo áp lực cho con, đó là suy nghĩ con phải giỏi thì mới có tương lai tốt đẹp. Nhiều phụ huynh không đạt được kỳ vọng cuộc đời thì ép con giỏi để thực hiện hộ mình", nhà tâm lý nói.

Cố vấn giáo dục của Microsoft bà Tô Thụy Diễm Quyên (TP HCM) cho rằng một đứa trẻ sau này có thành công hay hạnh phúc phụ thuộc vào thái độ sống, nỗ lực của trẻ, chứ không phải điểm số.

Theo bà Quyên, xã hội đang phát triển quá nhanh. Nhiều kiến thức đã lạc hậu trước khi trẻ ra khỏi trường. Giáo dục ngày nay là phải hình thành những con người linh hoạt về nhận thức, có khả năng tự chuyển đổi, thích nghi chứ không phải là học sinh với điểm số cao. "Hai trong những kỹ năng hàng đầu cần đào tạo cho học sinh thế kỷ 21 đó là khả năng giải quyết các vấn đề phức tạp và tư duy phản biện. Có hai kỹ năng này, một đứa trẻ sẽ thành công dù ở bất cứ đâu", bà nói.

Vì thế, thay vì chỉ quan tâm đến kết quả định lượng là điểm, cha mẹ hãy quan tâm đến kết quả định tính, tức là nhìn vào quyết tâm, nỗ lực, xuyên suốt cả quá trình học tập và làm việc của con. Con giỏi hơn chính con mỗi ngày đã là thành công. Tuyệt đối không so sánh con với trẻ khác.

Chuyên gia giáo dục khuyên các bậc phụ huynh phải tạo động lực cho trẻ. Có nhiều cách, trong đó giáo dục làm gương rất quan trọng. Bà Quyên dẫn ví dụ một người từng làm nghề lái xe tải Bắc - Nam, sau đó học bổ túc văn hoá, đại học, thạc sĩ và giờ đang làm luận án tiến sĩ. Lúc quay lại trường học, ông 40 tuổi, giờ 56 tuổi, là giảng viên một đại học lớn ở TPHCM.

Lý do ông đi học bởi vì muốn làm gương cho hai con. Hiện con trai ông là bác sĩ, còn con gái là thạc sĩ kinh tế.

Bức tranh "Lại điểm 2" được vẽ không phải dành cho trẻ em, mà cho người lớn. Nó cho thấy không nên tiếp đón một đứa trẻ về nhà bằng cái nhìn sắc lạnh, mà hãy như cách của chú chó nọ - không cần biết điểm tốt hay xấu - đều đón người thân về bằng sự gần gũi, yêu thương. 

* Tên một số nhân vật đã thay đổi