Trái xay nhung là loại quả mọc dại, dân dã gắn liền với tuổi thơ của nhiều người sống ven các cánh rừng ở Tây Nguyên và Nam bộ. Theo tìm hiểu, trái xay có nhiều ở Gia Lai và lác đác ở vài cánh rừng rậm thuộc phía Bắc thị xã Ninh Hòa (Khánh Hòa), Tuy Hòa (Phú Yên), Quảng Ngãi. Trước đây, trái xay chỉ ăn cho vui, ít được ngó ngàng và cũng không đem ra mua bán. Nhưng ngày nay, nó trở thành một loại quả lạ, một đặc sản đắt đỏ được người dân ở thành phố ưa chuộng.
Quả xay rừng có tên khoa học là Velvet tamarind và có nguồn gốc từ Thái Lan và Malaysia. Sở dĩ gọi là trái xay nhung bởi ngoài lớp vỏ có một lớp lông tơ mịn như nhung phủ lên bên trên vỏ.
Quả xay nhung bên ngoài có màu đen, thịt bên trong màu vàng, có vị chua ngọt hấp dẫn
Quả mọc trên cây xay – cây thân gỗ cao từ 30m – 40m, hoa màu trắng. Chúng có hình bầu dục hơi dẹp, to khoảng 2cm, vỏ màu đen mịn khi ở trên cây. Khi được hái xuống, vỏ chuyển màu nâu hoặc vàng mơ, thịt quả vàng đậm, mềm xốp.
Thịt bên trong trái xay thường có màu vàng đậm, thịt xốp và mềm. Khi ăn vào miệng, cảm giác đầu tiên ta có thể nhận thấy là vị chua chua, nhưng để lâu hơn một chút ta sẽ thấy vị chua chua ấy tan biến mà đọng lại là vị ngọt thanh rất riêng biệt.
Loại quả này chín rộ nhất từ giữa tháng 7 và kéo dài đến đầu tháng 9. Vài năm trước trái xay nhung có giá vô cùng đắt đỏ, lên tới 500.000 đồng/kg nhưng vài năm nay giá hạ nhiệt hơn nhiều.
Ngoài việc ăn tươi, người bán còn làm món xay ngào đường hay còn gọi là xay nhung rim đường, làm từ những quả xay chín để thưởng thức ngon hơn. Xay có vị hơi chua, sau khi lột bỏ lớp vở bên ngoài, cho thêm ít muối, ớt khô và đường vào trộn đều cho từng quả xay ngấm đều muối đường ớt, tạo nên món ăn chua chua, ngọt ngọt, mặn mặn, cay cay vô cùng ngon và hấp dẫn.
Không chỉ lạ miệng, loại quả rừng này còn tốt cho sức khỏe. Thịt của quả xay có tác dụng nhuận tràng và tốt cho hệ tiêu hóa. Thịt quả xay thường được chế biến bằng cách dùng thịt nghiền nát với nước, lọc lấy dịch và nấu cô đặc trên lửa nhỏ. Để đạt được tác dụng tối đa, nên dùng cao xay 2 – 3 lần mỗi ngày.
Ở một số vùng Tây Nguyên, người ta thường bóc vỏ xay nhung và ngâm với rượu từ 25 – 30 độ. Rượu xay nhung ủ càng lâu càng tốt, và có tác dụng làm thuốc bổ, kích thích tiêu hóa, kích thích ăn ngon.
Chia sẻ trên Báo An Giang, cô Néang Thi Phát (ở xã Châu Lăng, Tri Tôn) cho biết cứ đến mùa, những người đàn ông trong xã lại băng rừng, vượt núi để hái trái xay về bán thương lái. Để thu hoạch trái chín, thông thường người dân phải trực tiếp leo lên cây. Ngoài ra, còn 1 biện pháp để thu hoạch nữa là dùng những cây móc, được làm bằng những cây tre dài để hái trái. Tuy nhiên, dù thu hoạch bằng cách nào thì đây cũng là công việc vô cùng khó khăn và tiềm ẩn nhiều nguy hiểm.
