Vì sao vùng cao sinh dày, phố thị đẻ thưa?

Báo cáo của Cục Dân số (Bộ Y tế) công bố nhân Ngày Dân số Việt Nam 26/12 cho thấy, mức sinh trung bình của cả nước năm 2025 đạt 1,93 con/phụ nữ. Dù nhích nhẹ so với mức thấp kỷ lục 1,91 của năm 2024, con số này vẫn chưa chạm ngưỡng sinh thay thế 2,1 con.

Tình trạng kết hôn muộn, sinh con muộn, sinh ít con hoặc không muốn sinh con ngày càng phổ biến, đặc biệt tại các đô thị và vùng có mức sinh thấp. Các chính sách hỗ trợ, khuyến khích sinh đủ hai con ở nhiều địa phương còn hạn chế, chủ yếu đang trong giai đoạn xây dựng hoặc thí điểm, chưa đủ mạnh để tạo chuyển biến rõ rệt và bền vững.

Đáng chú ý, sự chênh lệch giữa các địa phương ngày càng rõ nét: 19 tỉnh, thành ghi nhận mức sinh trên 2,2 con, trong khi 11 địa phương tụt xuống dưới 2,0 con.

TP HCM tiếp tục nằm trong nhóm có mức sinh thấp nhất cả nước, chỉ đạt 1,51 con/phụ nữ. Trái ngược hoàn toàn, Điện Biên dẫn đầu với 2,91 con, theo sau là Lai Châu, Sơn La, Lào Cai, Gia Lai… những địa phương nhiều năm liền duy trì mức sinh cao.

Lý giải sự khác biệt này, theo Vnexpress, bác sĩ Mai Xuân Phương – nguyên Phó Vụ trưởng Vụ Truyền thông – Giáo dục, Tổng cục Dân số (nay là Cục Dân số, Bộ Y tế) cho rằng đây là hệ quả của sự chênh lệch phát triển kinh tế và tiếp cận dịch vụ xã hội. Tại các vùng kinh tế dựa vào nông lâm nghiệp như Tây Bắc hay Tây Nguyên, người dân coi trẻ em là nguồn lực lao động quan trọng.

"Việc sinh 3-4 con giúp hộ gia đình có thêm người làm nương rẫy và là chỗ dựa an sinh khi bố mẹ về già. Khác với áp lực chi phí sinh hoạt đắt đỏ tại đô thị, việc nuôi con ở vùng cao chưa tạo gánh nặng kinh tế tức thì", ông Phương nhận định.

Một yếu tố then chốt khác là trình độ học vấn của phụ nữ. Ở các địa phương có mức sinh cao, tỷ lệ phụ nữ học hết trung học phổ thông còn thấp, tình trạng tảo hôn vẫn tồn tại. Điều này khiến thời gian sinh sản kéo dài, dẫn đến số con trung bình cao hơn.

Ngược lại, tại các đô thị lớn và khu công nghiệp phát triển, phụ nữ kết hôn muộn, ưu tiên học tập, sự nghiệp và chất lượng sống. Việc sinh con không còn là “điều hiển nhiên” mà trở thành một quyết định được cân nhắc kỹ lưỡng, thậm chí bị trì hoãn hoặc từ bỏ.

Do đó, không ít cặp vợ chồng trẻ ở thành phố chấp nhận sinh một con, thậm chí không sinh con, vì áp lực nhà ở, thu nhập, công việc và thiếu hệ thống hỗ trợ chăm sóc trẻ.

Bên cạnh kinh tế và giáo dục, các yếu tố văn hóa – xã hội tiếp tục níu giữ mức sinh cao tại vùng khó khăn. Quan niệm “đông con nhiều phúc”, “có nếp có tẻ” hay tâm lý sinh bù để phòng rủi ro con ốm đau, mất sớm vẫn ăn sâu trong cộng đồng dân tộc thiểu số.

Trong khi đó, dịch vụ kế hoạch hóa gia đình, tư vấn sức khỏe sinh sản và phương tiện tránh thai hiện đại chưa thể tiếp cận đầy đủ đến các bản làng vùng sâu, vùng xa. Nhiều phụ nữ sinh nhiều con không hẳn do lựa chọn chủ động, mà vì thiếu kiến thức và công cụ kiểm soát sinh sản.

Hệ lụy lâu dài và bài toán chính sách

Các chuyên gia cảnh báo, mức sinh cao kéo dài tại vùng khó khăn có thể tạo ra vòng xoáy nghèo đói và bất bình đẳng. Gia đình đông con khiến nguồn lực đầu tư cho giáo dục, dinh dưỡng bị chia nhỏ, ảnh hưởng trực tiếp đến chất lượng nguồn nhân lực trong tương lai. Đồng thời, hệ thống y tế, giáo dục cơ sở cũng phải chịu áp lực quá tải.

Trước thực trạng này, Thứ trưởng Bộ Y tế Đỗ Xuân Tuyên yêu cầu ngành dân số chuyển hướng tiếp cận linh hoạt theo từng vùng. Với khu vực mức sinh cao, giải pháp cốt lõi không phải là các biện pháp hành chính áp đặt hay khẩu hiệu suông, mà cần gắn chính sách dân số với xóa đói giảm nghèo, nâng cao dân trí và vị thế phụ nữ.

Thứ trưởng Bộ Y tế nhấn mạnh cần đẩy mạnh tư vấn tiền hôn nhân, xóa bỏ tảo hôn và hôn nhân cận huyết để cải thiện chất lượng dân số ngay từ đầu, thay vì chỉ chạy theo số lượng.