Nguốn gốc của ngày Tết Hàn thực
Ngày Tết Hàn thực được hiểu theo nghĩa chữ Hán, "Hàn" là lạnh, "thực" là ăn, "Tết Hàn thực" là tết ăn đồ lạnh. Đây là phong tục cổ truyền bắt nguồn từ Trung Hoa với một câu chuyện cảm động về tấm lòng trung quân và cách sống nghĩa tình được truyền tụng từ đời này sang đời khác. Khi du nhập vào Việt Nam, ngày Tết này đã có nhiều thay đổi về phong tục lễ nghi.
Chuyện kể rằng, vào đời Xuân Thu (770 - 221), vua Tấn Văn Công nước Tấn vì gặp loạn nên đành lưu vong nay trú nước Tề, mai ở nước Sở. Bên vua luôn có một hiền sĩ tên là Giới Tử Thôi hết luôn hết lòng đi theo phò vua và giúp đỡ nhiều mưu kế.
Trên đường lánh nạn, gặp phải lúc gian nan, cạn kiệt lương thực, Giới Tử Thôi đã lén cắt miếng thịt đùi để nấu và dâng lên cho vua. Sau khi ăn vong, vua hỏi ra mới biết và đem lòng cảm kích vô cùng.
Sau gần mười chín năm trời cùng nhau ngọt vượt qua gian nan, khổ luyện lành tài, lúc này Tấn Văn Công đã giành lại được ngôi vương, trở về làm vua nước Tấn, phong thưởng rất hậu cho những ai có công trong khi tòng vong, nhưng lại quên mất công lao của Giới Tử Thôi. Giới Tử Thôi không hề có ý trách móc, oán giận vì cho rằng theo phò vua là cái nghĩa vụ của mình. Ông cho rằng đó chẳng phải là công lao gì đáng nói.
Một thời gian sau đó, ông đưa mẹ vào núi Điền Sơn ở ẩn. Tấn Văn Công về sau chợt nhớ ra nên lệnh cho người đi tìm.
Tuy nhiên Tử Thôi vốn không tham danh vọng nên nhất quyết chịu rời Điền Sơn để quay về lĩnh thưởng. Nhằm muốn thúc ép Tử Thôi quay về, Tấn Văn Công ra lệnh đốt rừng, nhưng ông vẫn quyết không tuân mệnh. Rốt cục cả hai mẹ con cùng chịu chết cháy trong rừng.
Vua thương xót, lập miếu thờ. Đồng thời hạ lệnh người dân phải kiêng đốt lửa ba ngày, chỉ dùng thức ăn nguội để tưởng niệm (khoảng từ mồng 3 tháng 3 đến mồng 5 tháng 3 Âm lịch hàng năm). Từ đó, ngày mùng 3 tháng 3 âm lịch được gọi là ngày Tết Hàn thực. “Hàn thực” ("hàn": lạnh, "thực": đồ ăn, ăn uống) có nghĩa là những đồ ăn lạnh.
Ý nghĩa Tết Hàn thực
Văn hóa nước ta có sự giao lưu văn hóa lâu đời với Trung Hoa nên cũng ảnh hưởng Tết Hàn thực. Tuy nhiên, khi du nhập vào Việt Nam, phong tục này không phải để tưởng nhớ đến Tử Thôi mà mang ý nghĩa dân tộc sâu sắc. Ngày nay, người dân ta gọi nôm na ngày này là Tết Bánh trôi Bánh chay. Bánh trôi bánh chay được làm với các nguyên liệu chính như: bột gạo nếp, đường đỏ viên, đậu xanh…
Các gia đình làm bánh trôi bánh chay cúng ông bà, tổ tiên trong ngày Tết Hàn thực 3/3 Âm lịch với ý nghĩa con cháu đều hướng về tổ tiên, nguồn cội. Thậm chí nhiều nơi làm bánh trôi bánh chay cúng thần hoàng.
Bên cạnh đó, đây cũng là dịp để con cháu dù có đi đâu cũng về bên gia đình để được đi tảo mộ, cùng nhau sum họp bên mâm cơm gia đình.
Những điều kiêng kỵ ngày Tết Hàn thực
- Vào ngày này, người Việt không kiêng lửa. Bánh trôi bánh chay được người Việt dùng cho tết Hàn thực với ý nghĩa tượng trưng đó là những thức ăn nguội – hàn thực.
- Trong những ngày đầu tháng 3 âm này, người dân thường kiêng ăn mặn, và thường ăn chay trong 3 ngày từ 3-5/3 âm.
- Người Việt có quan niệm rằng việc di chuyển nhà cửa cũng có ảnh hưởng tới “vong linh” người đã khuất. Nên đầu tháng 3 âm là tháng thanh minh nên hạn chế việc chuyển nhà.
Tết Hàn thực mùng 3 tháng 3 Âm lịch mang màu sắc dân tộc riêng đã trở thành một trong những ngày lễ được nhiều người chờ đón. Bên cạnh đó, việc nặn chiếc bánh từ bột gạo nếp dẻo thơm để làm bánh trôi bánh chay trong ngày này còn có ý nghĩa gìn giữ một nét đẹp văn hoá lâu đời của người Việt.
