Trong y học cổ truyền, quai bị thuộc phạm vi chứng "ôn độc" do nhiệt tà xâm phạm vào kinh thiếu dương gây nên, dân gian thường gọi là "trá tai", "đại đầu ôn", "hà mô ôn"... Về mặt trị liệu, ngoài việc dùng thuốc và châm cứu theo nguyên tắc "biện chứng luận trị" kinh điển, các thầy thuốc y học cổ truyền còn rất chú trọng khai thác vốn kinh nghiệm dân gian cực kỳ phong phú trong quá trình phòng chống căn bệnh này. Dưới đây xin được đưa ra một số ví dụ điển hình để bạn đọc có thể tham khảo và vận dụng khi cần thiết.

Thuốc uống

Bài 1: Rễ cây rẻ quạt tươi (xạ can) 9-15g, sắc uống ngày một thang chia hai lần.

Bài 2: Huyền sâm 15g, hạ khô thảo 6g, bản lam căn 12g, sắc uống ngày một thang.

Bài 3: Chua me đất hoa vàng 30g, sắc uống ngày một thang.

Bài 4: Rễ chàm mèo sao vàng 10g, sắc ngày một thang, chia uống vài lần trong ngày.

Bài 5: Vỏ cây gạo 40g, cạo bỏ vỏ giấy bên ngoài, thái phiến sao vàng, sắc uống ngày một thang.

Bài 6: Củ sắn dây 16g, bạc hà 6g, cúc tần sao 10g, thăng ma 10g, thạch cao sống 10g, cam thảo 6g, hoa cúc 15g, hoàng cầm 10g, sắc uống ngày một thang.

Bài 7: Quả ké 12g, sài đất 12g, khổ sâm 12g, hạ khô thảo nam 15g, kim ngân hoa 12g, bồ công anh 12g, sắc uống ngày một thang chia 2 lần.

Thuốc bôi ngoài

Bài 1: Hạt gấc 3-4 hạt đốt thành than, quai bị cói hoặc chiếu rách một nhúm (chừng 5g) đốt thành than. Hai thứ trộn đều rồi hòa với dầu vừng bôi vào chỗ viêm sưng.

Bài 2: Nhân hạt gấc giã nát hoặc hạt gấc 4-5 hạt đốt thành than, giấm thanh 5ml, tinh cối đá (đã vô trùng) 6-10g. Tất cả trộn đều rồi bôi vào chỗ viêm sưng, mỗi ngày 4-5 lần.

Bài 3: Nhân hạt gấc 2-3 hạt, giấm thanh hoặc rượu trắng 10ml, đem hạt gấc mài vào giấm hay rượu bôi nhiều lần vào chỗ sưng đau.

Bài 4: Dùng nước cốt lá muồng trâu trộn với thuốc lào bôi vào tổn thương nhiều lần trong ngày.

Bài 5: Xích tiểu đậu 50-70 hạt tán vụn, trộn với nước ấm hoặc lòng trắng trứng gà hoặc mật ong (lượng vừa đủ) thành dạng hồ rồi bôi đắp lên nơi sưng, mỗi ngày thay thuốc một lần, thường sau một lần tại chỗ đã bớt sưng đau.

Bài 6: Hạt cam thảo dây lượng vừa đủ, tán bột, trộn với lòng trắng trứng gà rồi bôi lên tổn thương, mỗi ngày thay thuốc một lần. Đã có công trình nghiên cứu điều trị trên 485 ca đều đạt kết quả tốt, trong đó có 402 ca đạt hiệu quả ngay từ lần đầu.

Bài 7: Xích tiểu đậu 30g, đại hoàng 15g, thanh đại 30g. Tất cả tán thành bột mịn, mỗi lần dùng 5g trộn với lòng trắng trứng gà rồi bôi lên nơi sưng đau nhiều lần trong ngày.

Bài 8: Thiên hoa phấn, đậu xanh lượng bằng nhau, tán bột, hòa với nước sôi để nguội thành dạng hồ lỏng rồi bôi lên nơi sưng, mỗi ngày 3-4 lần.

Bài 9: Giấm chua để lâu ngày, tỏi lượng vừa đủ. Đem tỏi giã nát trộn với giấm rồi bôi lên tổn thương, mỗi ngày 2-3 lần.

Bài 10: Bột hạt tiêu 1g, bột mì 8g, trộn hai thứ với nước ấm thành dạng hồ rồi bôi đắp lên nơi sưng, mỗi ngày thay thuốc một lần.

Thuốc đắp hoặc dán ngoài

Bài 1: Lá na, lá gấc và lá cà độc dược, ba thứ rửa sạch, giã nát rồi đắp vào nơi sưng đau.

Bài 2: Hạt gấc đốt cháy, tán bột rồi trộn với mủ cây duối cho đặc, phết lên giấy và dán vào chỗ sưng đau.

Bài 3: Giun đất 2-3 con, cho vào cốc, chế thêm một ít đường trắng rồi quấy đều, sau chừng nửa giờ dùng bông sạch thấm chất dịch do giun tiết ra rồi bôi đắp lên nơi sưng đau, mỗi ngày 2-3 lần.

Bài 4: Cóc một con, rửa sạch, chặt bỏ đầu từ phía dưới hai u to, lột lấy da và dùng kéo cắt thành những miếng như cao dán rồi dán lên nơi sưng, sau chừng 8 giờ thì thay miếng khác, thường sau 3 ngày thì khỏi.

Món ăn - bài thuốc

Bài 1: Đậu xanh 30g, cải trắng 3 cây. Đậu xanh đem ninh cả vỏ cho nhừ rồi cho rau cải vào nấu chín, chia ăn 2 lần trong ngày, dùng liên tục trong 3-5 ngày.

Bài 2: Đậu xanh 100g, đậu tương 50g, đường trắng 30g. Ninh nhừ hai loại đậu rồi cho đường vào quấy đều, chia ăn 2-3 lần trong ngày.

Bài 3: Hoa kinh giới 10g, bạc hà 10g, sắc lấy nước rồi đem ninh với 50g gạo tẻ thành cháo, ăn trong ngày.

Bài 4: Khổ qua 100g bỏ ruột, thái miếng rồi chế thành các món ăn, ăn trong vài ngày.

Nhìn chung, các bài thuốc dân gian trên đây đều rất đơn giản, dễ kiếm, dễ chế và dễ sử dụng. Khi ứng dụng có thể kết hợp dùng các bài thuốc chữa các nhóm với nhau, thông thường người ta hay dùng đồng thời một bài thuốc uống trong, một bài thuốc bôi hoặc đắp và một bài thuốc - món ăn để tăng thêm hiệu quả điều trị. Trong điều kiện hiện nay, một số bài thuốc không còn thích hợp nên ít được sử dụng. Song, không vì thế mà chúng ta lãng quên một khi chúng ta thực sự trân trọng những di sản quý báu mà tiền nhân đã để lại.