Với ý nghĩa từ thiện, Phật giáo có từ bố thí (cúng/ hiến/ cho/ tặng) nhưng nội hàm của từ bố thí rộng hơn. Người thế gian không hiểu đầy đủ ý nghĩa của từ này, không biết hết nội dung bố thí trong đạo Phật nên chỉ dùng từ này khi chia sẻ vật chất (chủ yếu là cơm ăn, áo mặc, thuốc men...) cho người nghèo khó (bố thí chẩn bần). Hiện nay, dường như người ta e ngại, kiêng kỵ dùng từ bố thí do hiểu chưa đúng ý nghĩa của nó. Nghĩ rằng bố thí là ban cho người nghèo khó, người ăn xin ăn mày (hành khất), nếu dùng từ đó sẽ khiến cho những người nhận mặc cảm tự ti và thêm buồn cho thân phận, cho nên người ta thường dùng từ thiện thay cho bố thí.
Tuy nhiên, nội dung bố thí trong Phật giáo khác với từ thiện của người thế gian và các tôn giáo khác. Bố thí của Phật giáo có ba phần: Tài thí (chia sẻ, giúp đỡ về vật chất, tiền bạc); Pháp thí (trao truyền đạo lý, Chánh pháp giúp xây dựng đời sống an lạc hạnh phúc trong hiện tại và tương lai, đời này và đời sau, hơn thế nữa là dứt trừ gốc rễ, nguyên nhân những nỗi khổ niềm đau, chấm dứt luân hồi, sinh tử); Vô úy thí (mang lại sự an ổn, không lo lắng, không sợ hãi cho người đang khổ não). Chỉ phương pháp bố thí trong Phật giáo mới có đủ ba nội dung này.
Khi dùng từ từ thiện, người ta dễ đánh đồng bố thí của Phật giáo hay từ thiện của Phật giáo với từ thiện của thế gian và các tôn giáo khác là một. Nếu bố thí của Phật giáo cũng giống như mọi hoạt động từ thiện khác, chỉ giúp đỡ, hỗ trợ giải quyết vấn đề cơm ăn áo mặc, chỗ ở, thuốc men thì có gì đáng nói, vì nó cũng như các hoạt động từ thiện, bảo trợ, an sinh xã hội, những việc này có nhiều cá nhân làm được, nhiều tổ chức xã hội, tôn giáo làm được chứ đâu riêng Phật giáo.
Dĩ nhiên là không phải dùng từ bố thí với ba ý nghĩa, nội dung (tài thí, pháp thí, vô úy thí) với mục đích làm lạ, cho khác với thế gian, khác với các tôn giáo khác. Bằng tuệ giác, Phật giáo thấy rằng việc giúp đỡ, chia sẻ về vật chất không giúp giải quyết triệt để nguồn gốc mọi nỗi khổ niềm đau. Không ai có thể giúp đỡ mãi và giúp đỡ được nếu như chính bản thân những người nghèo khổ khốn khó không nỗ lực phấn đấu, hoặc không nắm bất cơ hội mà người khác mang đến cho họ để phấn đấu vươn lên.
Sự giúp đỡ quá nhiều sẽ có tác hại đối với một số kẻ lười biếng mang tâm lý ỷ lại và không có ý chí phấn đấu. Từ thiện thiếu phương pháp, thiếu trí tuệ sẽ làm sinh khởi lòng tham nơi người khác và tạo cơ hội cho kẻ xấu tạo nghiệp ác bất thiện (như lợi dụng từ thiện để trục lợi hoặc quảng cáo, phô trương, đánh bóng tên tuổi; bên cạnh đó một số không nhỏ lợi dụng lòng nhân từ của người thực hành hạnh bố thí để lừa đảo, nhận tài vật từ thiện để dùng riêng một cách phi pháp, vô đạo đức v.v…).
Nếu tìm hiểu và nghiên cứu kỹ thực tế đời sống, cộng với những hiểu biết về giáo lý Nghiệp của đạo Phật, chúng ta có thể rút ra kết luận: Nguyên nhân của bất hạnh khổ đau trong hiện tại phần lớn là do quan niệm, hành vi, lối sống của con người. Mọi sự giúp đỡ về vật chất đều trở nên không mấy lợi ích nếu như người ta có tư duy và lối sống tiêu cực, chẳng hạn như cứ sống buông thả, biếng nhác, sa đọa trong rượu chè, cờ bạc, không có sự nỗ lực, phấn đấu xây dựng cuộc sống; hoặc có những suy nghĩ tiêu cực, sai lầm, lệch lạc về những giá trị sống.
Muốn giải quyết những vấn nạn xã hội, những khó khăn của đời sống, nghèo khó và bất hạnh khổ đau của con người, không chỉ cần cơm ăn áo mặc, các phương tiện vật chất, mà còn cần văn hóa, giáo dục, cần được định hướng sống tốt, định hướng nghề nghiệp mưu sinh, cần được giáo dục, đào tạo, cần học cách chung sống với nhau và biết tôn trọng những giá trị đạo đức mang lại trật tự xã hội, an ổn và hạnh phúc cho con người v.v…
Một người bị nghèo khó, khốn khổ có thể do nguyên nhân đời trước hoặc quá khứ lâu xa, cho dù thế, những hành động, việc làm và nhận thức tích cực trong hiện tại quyết định người ấy sống hạnh phúc hay khổ đau, mức độ cảm thọ nhiều hay ít.
Mục đích tối hậu của bố thí trong đạo Phật là giúp chúng sinh giải quyết triệt để gốc rễ mọi nỗi khổ niềm đau. Vì thế song hành với các hoạt động từ thiện (Tài thí) nhất định phải là công tác giáo dục và hoằng pháp (Pháp thí). Phải có sự lồng ghép khéo léo giữa từ thiện và hoằng pháp mới đầy đủ ý nghĩa bố thí. Không có hoằng pháp thì từ thiện của Phật giáo thiếu sót và không khác gì từ thiện của thế gian.
Hiện nay xã hội đang chung tay góp phần đùm bọc, sẻ chia, giúp đỡ cho những mảnh đời khó khăn, bất hạnh, làm vơi bớt nỗi khổ niềm đau trên cuộc đời. Các tôn giáo và nhiều cá nhân, tổ chức tích cực thực hiện các hoạt động từ thiện khắp nơi từ trong nước cho đến nước ngoài, đây là điều rất đáng mừng. Tuy nhiên, cũng có không ít chương trình từ thiện không mang lại hiệu quả tốt mà còn dẫn đến nhiều hiện tượng tiêu cực. Đơn cử riêng trong Phật giáo: Do không hiểu hết ý nghĩa, không nắm được mục tiêu hướng đến của từ thiện Phật giáo, mà không ít cá nhân Phật tử quên đi phần tu học Phật pháp để giải quyết triệt để nỗi khổ niềm đau cho chính mình và giúp đỡ người khác;
Nhiều cơ sở tự viện quên đi vai trò, trách nhiệm hoằng dương Chánh pháp, bố thí Pháp để giải khổ cho chúng sinh và duy trì mạng mạch Phật pháp - Họ đầu tư tất cả thời gian, công sức cho các hoạt động từ thiện, nay đó mai đây vận động, lạc quyên, kinh doanh mua bán, mở dịch vụ để kiếm tiền làm từ thiện, thay vì dành tâm huyết, thời gian, công sức tu học, trau giồi Giới-Định-Tuệ, phát triển đạo đức phạm hạnh và sự thực chứng tự nội để làm nền tảng vững chắc cho việc tự độ và độ tha; thay vì dành thời gian, công sức cho việc tổ chức giáo dục Phật giáo và thực hiện các khóa tu cho Tăng Ni, Phật tử. Đây là vấn đề mà Phật giáo cần phải xem xét lại để có sự điều chỉnh thích đáng.
Thiết nghĩ cần phải xem xét lại, đánh giá lại các hoạt động mang danh nghĩa từ thiện. Dĩ nhiên là cần phải có kinh phí để đầu tư cho công tác Phật sự từ thiện, hoằng pháp, văn hóa, giáo dục, nhưng không vì thế mà một số tự viện, cơ sở Phật giáo, quý Tăng Ni tận lực kinh doanh, mở dịch vụ, tham gia các loại hình làm kinh tế như người đời. Ngay cả Phật tử, ngoài việc chăm lo xây dựng đời sống gia đình và đóng góp cho xã hội, chúng ta cũng cần dành thời giờ học Phật pháp và tu tập, trải nghiệm đời sống tâm linh, không nên đầu tắt mặt tối lo kiếm tiền. Suốt ngày bận rộn với quá nhiều công việc và quan hệ đa chiều, trong đầu luôn nghĩ đến các hoạt động kinh doanh mua bán, nghĩ cách làm sao để kiếm lời, làm sao để thu hút nhiều khách hàng, các mối làm ăn, làm sao để duy trì các mối quan hệ, làm sao để giải quyết các rắc rối trong quá trình làm ăn, làm sao để không thua lỗ v.v…, như thế thì chắc chắn khó có sự bình an thanh thản tâm hồn, khó có được sự trải nghiệm tâm linh đích thực. Nếu không biết kiểm soát và hạn chế những ham muốn, tham cầu, không biết sắp xếp thời gian và công việc hợp lý, người Phật tử tại gia khó có thể xây dựng một gia đình hạnh phúc đúng nghĩa, nói chi đến việc học tập và nghiên cứu Phật pháp, thực hành đời sống tâm linh. Việc học và tu tập theo giáo pháp không thể thực hiện một cách sơ sài, cẩu thả, thiếu nghiêm túc và cẩn trọng. Việc tu học cần phải có sự đầu tư thời gian, công sức và nghị lực, quyết tâm.
Khi cả thân và tâm đều bị ràng buộc, bị hoàn cảnh tác động, chi phối, bị các mong muốn, khát vọng luôn lôi kéo, sai sử thì chúng ta không thể nào an lạc, không thể thành tựu công phu tu tập. Khi không có công phu tu tập, không có công đức thì phước báo có được từ các thiện sự chẳng là bao và cũng chẳng mấy lợi ích. Tài sản to lớn nhất của người tu học Phật là tuệ giải thoát, tức trí tuệ giúp chúng ta thoát khỏi mọi sự ràng buộc, chi phối của phiền não khổ đau. Sự nghiệp to lớn nhất của người tu học Phật là tâm giải thoát, tức cái tâm an lạc, tự tại. Có sự nghiệp đó, có các Thánh tài và sản tài đó chúng ta mới bố thí, từ thiện mang lại lợi ích thực sự cho chúng sinh.
